آیا خاک سفت نیاز به اصلاح دارد؟+ رازهای کشت در خاک سفت

زمین و خاک آن گرانبهاترین و با ارزش ترین دارایی و سرمایه یک باغ دار و کشاورز به شمار می روند که امروزه بدون وجود خاک مناسب عملا کشاورزی و باغداری امکان پذیر نخواهد بود و تامین غذای جمعیت رو به افزایش زمین به خاک و کیفیت آن وابسته است، و می توان ادعا نمود که خاک نیز مانند نفت و جنگل و غیره یک سرمایه ملی تجدید ناپذیر است که نیازمند توجه، مراقبت و حمایتی بیش از پیش است.

خاک یکی از عناصر مهم ضروری و حیاتی برای گیاهان و درختان به شمار می رود، و در کنار آب، هوا و نور خورشید جزو عناصر چهار گانه برای رشد گیاهان و درختان به حساب می آید، گیاهان و درختان برای جذب آب و املاح و مواد معدنی مورد نیاز خود به خاک احتیاج دارند و همچنین ریشه های آنها در خاک استقرار می یابد.

گرچه امروزه کشاورزی در آب و یا سایر کشت های هیدروپونیک در حال رواج است اما هنوز چیزی از اهمیت خاک کاسته نگردیده است زیرا بیش از 96 درصد از مواد غذایی بشر هنوز از خاک تامین می شود و کیفیت و سلامت خاک یکی از عوامل و فاکتورهای محدود کننده میزان عملکرد در واحد سطح به شمار می رود که بایستی بسیار مورد توجه و همت باغداران و کشاورزان قرار بگیرد.چرا که بدون وجود خاک با کیفیت عملا باغداری و زراعت و کشت هر رستنی از خاک با شکست مواجه خواهد شد.

یکی از فاکتورهای سنجش کیفیت خاک میزان ترکم آن و یا در واقع سفتی خاک است که ممکن است در اثر عوامل مختلفی ایجاد شود که در این مقاله سفتی خاک و تاثیرات آن بر باغداری را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

تراکم خاک چیست؟

در واقع می توان گفت که خاک به عنوان یک منبع تامین کننده غذا برای گیاه عمل می کند و هر اندازه این منبع غنی تر از مواد غذایی و با کیفیت تر باشد و نیز مواد غذایی را راحت تر در اختیار گیاه قرار دهد، گیاه اعم از زراعی و باغی بهتر و بیشتر رشد خواهد نمود یکی از معضلاتی که امروزه باغداران و کشاورزان با آن مواجه اند تراکم و فشردگی و یا به اصطلاح سفتی خاک است.

تراکم و فشردگی خاک و یا همان سفت شدن خاک به حالتی اطلاق می گردد که اجزای تشکیل دهنده خاک بدون فاصله به هم چسبیده و یا با کمترین فاصله ممکن کنار یکدیگر قرار گرفته باشند، در واقع تراکم طبیعی و سالم در خاک حالتی است که در حجم و ضخامت معینی از خاک علاوه بر ذرات خاک فضای خالی نیز دیده شود به طور دقیق تر بخواهیم بیان کنیم 50 در صد از ضخامت معینی از خاک را ذرات خاک و 50 درصد دیگر را فضای خالی تشکیل دهند.

دلایل ایجاد تراکم درخاک

• کاهش مواد آلی خاک
• بافت خاک، چرا که خاک های رسی که دارای بافت نرم تر و ریزتری هستند بیشتر از سایر خاک‌هل سفت می شوند
• خاکورزی نامناسب
• حرکت ماشیت آلات سنگین کشاورزی در باغ به ویژه در زمانی که خاک مرطوب است
• عدم برگرداندن گیاهان به خاک

متراکم و فشرده شدن ذرات خاک مشکلات و معضلاتی را برای باغداران و کشاورزان ایجاد می کند که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت.

عوارض و مشکلات خاک سفت و متراکم

خاک سفتی که میزان خلل و فرج آن کمتر از حد معمول باشد و یا در مواردی اصلا وجود نداشته باشد مشکلات و معضلاتی را برای کشت گیاهان مختلف از جمله درختان میوه در پی خواهد داشت که در ادامه به معرفی و توضیح مهم ترین آنها خواهیم پرداخت

1)کاهش خلل و فرج خاک در نتیجه کاهش تهویه خاک

تخلخل یکی از بارزترین و مهم ترین ویژگی های یک خاک مناسب برای کشت و کار و باغبانی است زیرا بسیار واضح است که وجود خلل و فرج در خاک نقش مهمی در سلامت ریشه درختان و تنفس آنها خواهد داشت و اگر خاکی از میزان کمتری خلل وفرج و تخلل برخوردار باشد و به اصطلاح سفت و فشرده باشد موجب آسیب به ریشه و تقریبا خفگی آن خواهد شد و ریشه در این نوع خاک ها نخواهد توانست به خوبی رشد و نمو نماید و اگر ریشه درختی به خوبی نتواند رشد کند درختی ضعیف خواهیم داشت که میزان باردهی بسیار کمی خواهد داشت چون سیستم ریشه ای ضعیفی برای جذب آب و مواد غذایی دارد.

2)کاهش جمعیت بیولوژی مفید خاک

کرم خاکی یکی از موجودات مفید موجود در خاک است که فعالیت آن موجب افزایش کیفیت خاک می گردد و بایستی بدانید که خاک فشرده و متراکم یکی از موانع فعالیت و حرکت این موجود مفید در خاک است خاک فشرده و متراکم به دلیل نداشتن فضای مناسب و نیز اکسیژن کافی برای فعالیت کرم خاکی، موجب کاهش جمعیت فعال این موجودات می شود و کاهش جمعیت کرم خاکی و کاهش فعالیت آن موجب کاهش تاثیرات مفید و مهم اصلاحی ساختمان خاک توسط این موجودات، کاهش مواد آلی قابل جذب در خاک و کاهش کیفیت آن خواهد شد.

3)کاهش سرعت نفوذ و حرکت آب در خاک

سرعت جذب آب توسط خاک یکی از ملاک های تعیین کیفیت خاک است خاکی که متراکم و فشرده شده و میزان خلل و فرج آن کاهش یافته و اجزای تشکیل دهنده آن بدون فاصله و بدون وجود فضای مناسب به هم چسبیده اند علاوه بر اینکه فضای کافی برای هوا و اکسیژن ندارد فضای مناسب برای نفوذ آب و رطوبت نیز نخواهد داشت و آب به سختی به لایه های زیرین آن نفوذ خواهد نمود و آب کافی به موقع در اختیار ریشه درختان قرار نخواهد گرفت و گیاه دچار کم آبی خواهد شد.

از سوی دیگر با توجه به سرعت اندک نفوذ آب حجم عظیمی از آب از دسترس گیاه خارج می شود همچنین چون تنها سطح رویی خاک به دلیل نفوذ اندک مرطوب می شود در فصل های گرم مانند تابستان که تابش خورشید بیشتر است چون آب در سطح رویی قرار گرفته و به عمق نفوذ نکرده است به سرعت تبخیر خواهد شد و از دسترس گیاه خارج می شود و نیاز است تا دور آبیاری کوتاهتر شود و درختان با فواصل کمتری آبیاری شوند این امر موجب افزایش مصرف آب می گردد.همچنین موجب کاهش راندمان آبیاری درختان میوه می شود.

4)کاهش ظزفیت نگه داری آب

همانطور که بیان نمودیم به دلیل کاهش سرعت نفوذ آب در خاک های فشرده و متراکم، آب قادر نیست به لایه های عمقی نفوذ نموده و تنها سطح بالایی و قشر نازکی از خاک در هر مرحله آبیاری مرطوب شده در نتیجه میزان قدرت نگه داری آب توسط خاک نیز کاهش می یابد.و چون ظرفیت نگه داری آب توسط خاک کاهش می یابد آبیاری درختان میوه در خاک های فشرده بایست با فاصله کمتری انجام شود تا درختان دچار تنش آبی نشوند

بنابراین هزینه های باغداران برای آبیاری و میزان مصرف آب در خاک های فشرده و متراکم افزاش می یابد.

5)عدم تغذیه مناسب درخت در خاک های متراکم

گفتیم یکی از وظایف مهم خاک تامین عناصر مختلف و املاح معدنی مورد نیاز درختان است و درختان توسط ریشه های خود مواد غذایی مورد نیاز خود را از خاک جذب نموده و رشد می کنند و یکی از معضلات و مشکلات خاک های متراکم و فشرده کاهش قدرت جذب مواد غذایی توسط درخت است زیرا مواد غذایی و عناصر و املاح معدنی مختلف مورد نیاز درختان از طریق کود دهی در اختیار درختان قرار می گیرد

با توجه به اینکه کودها و عناصر و املاح معدنی مختلف برای آنکه بتوانند توسط ریشه قابل جذب شوند بایستی در آب حل شده و از طریق ریشه جذب شده و در اختیار اندام های هوایی قرار بگیرد از آنجا که در خاک های متراکم قدرت نفوذ آب بسیار کاهش یافته و تنها سطح رویی خاک مرطوب می شود و آب کافی به عمق خاک و اطراف ریشه نفوذ نمی کند املاح معدنی و عناصر غذایی مختلف نیز آب کافی برای انحلال و قابل استفاده شدن برای درخت در اختیار نخواهند داشت و عملا از دسترس درخت خارج می شوند

در واقع می توان گفت خاک های متراکم و فشرده حتی اگر از لحاظ مواد غذایی غنی باشند عملا برای درختان فایده ای نخواهد داشت چرا که این مواد غذایی به صورت قابل جذب برای درخت در نخواهند آمد و در واقع درخت دچار فقر مواد غذایی در عین غنی بودن خاک خواهد شد.

6)کاهش رشد ریشه و ایجاد پوسیدگی در ریشه

با توجه به اینکه ریشه برای رشد مناسب احتیاج به هوا و اکسیژن کافی دارد و از آنجا که در خاک های متراکم و فشرده خلل و فرج کافی برای وجود هوا و اکسیژن وجود ندارد و اجزای تشکیل دهنده خاک بدون وجود فاصله بهم چسبیده اند فضای کافی برای رشد ریشه و تنفس آن وجود ندارد، بنابراین ریشه درختان دچار کاهش رشد خواهد شد.

از سوی دیگر با توجه به عدم وجود تخلل کافی در خاک های متراکم و سفت فضا برای وجود اکسیژن مورد نیاز ریشه های درختان وجود ندارد در نتیجه میزان اکسیژن خاک به شدت کاهش می یابد و این امر مانع از تنفس صحیح ریشه و ایجاد خفگی در آن می شود که همین عوامل موجب ایجاد پوسیدگی در ریشه درختانی که در خاک های متراکم و سفت کشت شده اند می گردد.

از آنجا که آسیب به ریشه موجب اختلال در امر جذب و انتقال مواد غذایی می گردد درختانی که در خاک های متراکم کشت می شوند به دلیل آسیب دیدگی ریشه و عدم جذب صحیح مواد غذایی همواره ضعیف تر از سایر درختان هستند

افزایش احتمال ابتلای درختان به بیماری های خاکزاد

یکی از عوارض و مشکلاتی که خاک متراکم ممکن است برای درختان ایجاد کند افزایش احتمال ابتلای این درختان به بیماری های خاکزاد مانند بیماری های قارچی و باکتریایی ریشه است چرا که ماندآبی در خاک های متراکم بسیار بیشتر از خاک های دیگر است و زهکشی خاک های متراکم و فشرده بسیار نامناسب است و این امر زمینه ساز فعالیت عوامل بیمارگر خاکزی مانند قارچ ها و باکتری ها می شود

از سوی دیگر این عوامل خاکزاد برای ورود مستقیم به ریشه ابزاری ندارند و تنها در صورتی می توانند ریشه درختان ر مورد تهاجم قرار دهند که از طریق زخم و یا آسیبی راه ورود آنها به ریشه فراهم شود و همانطور که پیشتر عنوان کردیم خاک های متراکم موجب ایجاد پوسیدگی و آسیب در ریشه درختان می شوند و از این رو راه ورود عوامل بیمارگر خاکزی به درون ریشه به سادگی فراهم می شود و احتمال آلودگی این درختان و بیمار شدن آنها افزایش می یابد.

آیا بایستی خاک های سفت و متراکم را اصلاح نمود؟

با توجه مطالب ارائه شده در این مقاله و مشکلاتی که خاک متراکم برای باغداری و کشت و کار ایجاد می کند اصلاح خاک سفت و متراکم بسیار حیاتی و ضروری به نظر می رسد و راهکارهای متعدد و کارآمدی برای حل این معضل وجود دارد که برخی از مهم ترین آنها را شرح خواهیم داد

1)از فشرده و متراکم نمودن خاک جلوگیری کنید

به نظر می رسد که پیش گیری همیشه بهتر از درمان است و از آنجا که می دانیم خاک رس ذاتا و ماهیتا به دلیل ریز و نرم بودن ذرات آن تمایل به متراکم و فشرده شدن دارد بنابراین در رفتار با این نوع بافت خاک در باغ ها و مزارع بایستی جانب احتیاط را رعایت نمایید و از فعالیت هایی که باعث متراکم شدن بافت آن می شود خود داری نمایید

عواملی مانند تردد بیش از حد ماشین آلات سنگین، خاک ورزی غلط، کاهش هموس خاک، عدم رعایت چرخه طبیعی گیاه و غیره موجب متراکم و سفت شدن بافت خاک می شوند که بایستی از آنها اجتناب کنید.

2)اضافه نمودن مواد آلی به خاک

می دانیم که یکی از دلایل اصلی متراکم شدن خاک کاهش مواد آلی موجود در خاک است که می توان این مشکل را با افزودن مواد آلی را جبران نمود و مواد آلی متعددی برای منظور می توان استفاده نمود شامل کمپوست، خاک برگ، کود حیوانی پوسیده، کود سبز، جلبک دریایی، ورمی کمپوست و سایر مواد آلی موجود که موجب اصلاح ساختمان خاک شده و کمبود مواد آلی را جبران می کند و از متراکم و سفت شدن آن ممانعت می کند

3)رفع کمبود عناصر خاک با استفاده از کود دهی

کمبود برخی عناصر مهم در خاک مانند فسفر، نیتروژن، پتاسیم، کلسیم، گوگرد و منیزیم موجب سنگین شدن و متراکم شدن بافت خاک شده و آن را برای کشت نهال و باغداری نا مناسب می کند بنابراین با انجام آزمایش خاک و تفسیر نتایج می توانید از کمبود عناصر مختلف آن آگاه شوید و با استفاده از کودهای مناسب حاوی این عناصر در جهت رفع مشکل برآیید.

4)کشت گیاهان مناسب در خاک

در فصل های سرد سال و زمانی که میوه ها را برداشت نموده اید و درختان به اصطلاح بار خود را زمین گذاشته اند می توانید برای اصلاح ساختمان خاک و جلوگیری از سفت شدن آن، گیاهان مختلف به ویژه از خانواده لگوم ها مانند یونجه، شبدر، ماشک و چاودار و یا گل گاو زبان بکارید ، زیرا ریشه این گیاهان موجب افزایش ماده آلی خاک شده در نتیجه موجب اصلاح ساختمان خاک شده و از متراکم و سفت شدن خاک ممانعت به عمل می آید و یا خاک های سفت و متراکم به مرور اصلاح می گردند.

5)خاک ورزی مناسب

در صورتی که خاک باغ متراکم و سفت شده باشد می توانید با استفاده از ادوات سبک خاک ورزی خاک باغ را همزمان با افزودن ماده آلی زیر رو نمایید تا تراکم و به اصطلاح صله خاک شکسته شود برای منظور می توانید از ادواتی مانند روتیواتور استفاده نمایید..

6)مالچ پاشی سطح خاک

می توانید سطح خاک های سفت شده و متراکم را با موادی مانند خاک اره، مواد آلی پوسیده، کمپوست، پوست درختان و تراشه چوب به صورت مالچ مانند بپوشانید تا این مواد به مرور با خاک ترکیب شده و تراکم و سفت شدگی خاک اصلاح شود.

نتیجه گیری

امروزه سود دهی باغ و نیاز بشر به مواد غذایی بیشتر موجب افزایش استفاده و بهره وری از خاک شده است که این امر موجب غفلت باغداران از ساختمان خاک شده و خاک دچار آسیب هایی مانند سفت شدگی می گردد و همانطور که در این مقاله ذکر گردید فشردگی و سفت شدن خاک عوارض جبران ناپذیری برای باغداران در پی خواهد داشت به همین دلیل لازم است باغداران عزیز ضمن رعایت اصول صحیح باغداری برای افزایش محصول خویش از ساختمان خاک و تراکم و فشردگی آن غافل نشوند.

بنابراین بایستی با راهکارهایی که در این مقاله ارایه شد مانع از سفت شدن و فشردگی خاک باغ خود شوند و یا در جهت اصلاح آن برآیند تا بتوانند از زمین خود سالیان متمادی استفاده نمایند و این میراث ارزشمند را به آیندگان بسپارند.

دقت نمایید که هنگام افزودن مواد آلی مختلف به خاک ابتدا از سلامت آن اطمینان حاصل کنید چرا که اگر مواد آلی دارای آلودگی باشد پس از خرید نهال و غرس آن به دلیل آلودگی بستر نهال شما از بین خواهد رفت و شما متضرر می گردید.

لازم است توجه کنید که برای خرید نهال تنها از نهالستان هایی نهال تهیه کنید که از سوی جهاد کشاورزی دارای مجوز فروش نهال هستند و قیمت نهال در نهالستان آنها طبق قیمت مصوب و مقرون به صرفه است.