بیماری گموز سیب [کنترل، پیشگیری و علائم]

هر ساله عوامل بیماری‌زای گیاهی مانند قارچ‌ها، باکتری‌ها، ویروس‌ها و نماتدها موجب از بین رفتن بخش اعظمی از محصولات کشاورزی می‌شوند بنابراین لازم است در مرحله اول از ابتلای محصولات به این عوامل بیماری‌زا پیشگیری کرد و در صورت آلودگی محصولات به آن‌ها تنها به روش شیمیایی (سمپاشی) اکتفا نکرد و می‌بایست از روش‌های دیگر نیز بهره برد برای این منظور لازم است اطلاعات کاملی در مورد عامل هر بیماری، علائم و نحوه‌ی خسارت آن داشت.

بیماری گموز یکی از بیماری‌های مهلک در بین درختان میوه از جمله بادام، گردو، مرکبات، پسته، زردآلو و غیره است که خسارت سنگینی به ویژه به سیب وارد می‌کند و با ایجاد زخم‌هایی بر روی تنه‌ی درخت نه تنها محصول بلکه حیات آن را نیز با تهدید جدی مواجه می‌کند و در اکثر نقاط کشور این بیماری شایع است بنابراین لازم است به بررسی دقیق این بیماری پرداخت تا از بروز و گسترش آن جلوگیری کرد.

گموز چیست

این بیماری به نام‌های انگومک یا شیره سیاه نیز شهرت دارد که توسط قارچی به نام فیتوفترا یا Phytophthroa  ایجاد می‌شود، این واژه در زبان یونانی به معنی تخریب‌گر است زیرا 70 گونه مختلف آن هر کدام به ریشه و طوقه گیاهان مختلف اعم از مثمر، غیرمثمر، سبزی، صیفی و زینتی حمله می‌کنند و می‌تواند این گیاهان را در هر مرحله‌ایی از رشد که باشند (نهال یا بالغ) از میان ببرند.

عامل گموز سیب

گونه‌های مختلف فیتوفترا شامل Phytophthora. cactorum، cinnamomi P.، P.citricola عامل بیماری گموز در سیب هستند در واقع جنس فیتوفترا یک شبه قارچ است که این گونه قارچ‌ها از لحاظ برخی خصوصیات ظاهری و ژنتیکی با قارچ‌های واقعی متفاوت هستند یکی از این تفاوت‌ها توانایی حرکت سلول‌های آن‌ها در آب است که این ویژگی‌ باعث شده به راحتی بتواند توسط آب پخش شوند.

به عنوان مثال قارچ cinnamomi P. قادر است در خاک‌های مرطوب 8 سال زنده بماند اما در صورت کاهش رطوبت در عرض 1 ماه از بین خواهد رفت این قارچ در عرض 1 تا 3 سال می‌تواند درختان سیب را از پای در بیاورد.

بیشتر بخوانید: نهال سیب

علائم خسارت گموز سیب

گاهی علائمی همچون نکروز برگ‌ها، سبز خشکی و یا کاهش تراکم تاج درخت مشاهده می‌شود که این یکی از علائم این بیماری محسوب می‌شود و ممکن است درختان سیب درون یک باغ آستانه‌ی مقاومت متفاوت از یکدیگر داشته باشند یعنی نهال‌ها و درختان جوان سریع‌تر از بین بروند، درختان پیوندی در صورت داشتن پایه حساس علائم سبز خشکی را نشان دهند اما درختان مسن و بالغ مقاومت بیشتری داشته باشند و علائم سرخشکیدگی شاخه و کاهش محصول را نشان دهند.

بنابراین می‌توان گفت میزان خسارت، نحوه‌ی گسترش بیماری و شدت علائم درون یک باغ متفاوت است و بسته به بافت خاک، گونه‌ی قارچ و روش کنترل آن دارد.

علاوه بر تاج درخت، طوقه‌ و تنه‌ی آن نیز علائمی از خود نشان می‌دهند که شانکرهایی به طول چند سانتی متر و یا چند متر بر روی آن‌ها به وجود می‌آید که باعث شده رنگ بافت از قهوه‌ای بسیار روشن تا کاملا سیاه تغییر کند که از این ناحیه یا شانکر، صمغی شیری رنگ خارج می‌گردد که به مرور به رنگ خاکستری تا سیاه تبدیل می‌شود (در واقع این ترشح صمغ نوعی مکانیزیم دفاعی درخت تلقی می‌شود) ریشه ها نیز در اثر این قارچ پوسیده و لهیده می‌شوند.

راه‌های انتقال بیماری گموز سیب

این بیماری از طریق آب آبیاری، عملیات خاک ورزی نادرست، کود دامی نپوسیده، استفاده از ادوات آلوده و نهال‌های آلوده، ریختن خاک آلوده پای درخت منتقل می‌شود.

چرخه‌ی زندگی عامل گموز سیب

این قارچ دارای اندام تولید مثلی زایشی (اووسپور) و رویشی (زئوسپور) است که این اندام‌ها در خاک، آب و گیاه آلوده وجود دارند و از طریق روش ها بالا به گیاهان سالم منتقل می‌شوند چنانچه در شرایط نامساعد محیط قرار بگیرند به فرم غیرفعال (اووسپور) تبدیل می‌شوند و دیواره‌ای سخت در اطراف خود می سازند و در صورت وجود شرایط مناسب شروع به جوانه زنی می‌کنند و با تولید زئوسپور به سمت میزبان جدید شنا می کنند و آن را آلوده می‌سازند.

بیشتر بخوانید : آفات و بیماری های درخت سیب

عوامل موثر و تشدید کننده بیماری گموز سیب

• بافت خاک

خاک‌های سنگین با بافت رسی به دلیل داشتن ذرات ریز رس قادرند آب را به مدت طولانی حفظ کنند که این امر سبب شده درصد تهویه خاک کاهش پیدا کند در نتیجه ریشه‌ها حساس و ضعیف شوند از طرفی به علت رطوبت دوست بودن و تحرک قارچ فیتوفترا در این گونه خاک‌ها، زمینه برای شیوع و بروز بیماری گموز مناسب باشد.

• کاشت نهال

– در زمان کاشت نهال به نحوه‌ی صحیح کاشت آن بایستی دقت شود به این معنی به که طوقه باید در بالای سطح خاک قرار گیرد چنانچه به زیر خاک برود به دلیل حساسیت بیشتر پوست طوقه با این قارچ درصد ابتلا آن به بیماری گموز افزایش پیدا می‌کند.

– چنانچه قبل از کاشت خاک سله شکنی نشود و لایه‌های سخت خاک اطرف نهال را احاطه کنند سبب شده که تراکم خاک و تجمع آب در پای طوقه و ریشه زیاد شود و این امر احتمال بیماری گموز سیب را افزایش می‌دهد.

• نحوه‌ی آبیاری

همان طور که در بالا اشاره کردیم قارچ فیتوفترا توانایی حرکت در آب دارد از همین رو رطوبت یکی از عوامل موثر در گسترش آن به حساب می‌آید به خصوص در باغاتی که آبیاری به صورت غرقابی و تشتکی انجام می‌شود بیماری به شدت گسترش می‌یابد.

بیشتر بخوانید : آبیاری درخت سیب

• درجه حرارت

درجه حرارت یکی از عوامل موثر بر روی چرخه ی زندگی فیتوفترا است به نحوه‌ی در دمای 32 درجه سانتی گراد بیشترین فعالیت دارد اما در دمای بالای 40 و کمتر از 8 درجه سانتی گراد فعالیت آن کاهش می‌یابد.

• کوددهی غلط

مصرف بی رویه‌ی کودهای ازته مانند اوره و سولفات آمونیوم موجب می‌شود که دیواره سلولی گیاه نازک شود و شیره نباتی رقیق گردد که به دنبال آن سیستم دفاعی گیاه ضعیف گردد در نتیجه درخت مستعد ابتلا به بیماری گموز می‌‌شود.

تاثیر آبیاری در تشدید بیماری

یکی از مهمترین عواملی که بر روی چرخه زندگی، انتقال و گسترش این بیماری نقش دارد نحوه‌ی آبیاری درختان سیب است زیرا بقا و فعالیت این قارچ وابسته به آب است بنابراین لازم است در سیستم آبیاری تغییراتی اتخاذ کرد از جمله:

• انتخاب روش مناسب آبیاری

از آبیاری غرقابی و کرتی نباید استفاده کرد زیرا شرایط لازم برای گسترش این بیماری را مهیا می‌کند و بهتر است از روش‌های آبیاری نوین مانند تراوایی و قطره‌ای برای آبیاری استفاده کرد تا میزان رطوبت در پای درخت کاهش پیدا کند.

• تنظیم دفعات آبیاری

باید تعداد و فواصل آبیاری با توجه به جنس خاک و شرایط آب و هوایی انجام شود و در خاک‌های سنگین به دلیل حفظ طولانی مدت آب بایستی تعداد دفعات آبیاری کاهش و فواصل آن افزایش یابد تا از تجمع آب در اطراف طوقه جلوگیری شود.

• جلوگیری از آبیاری همزمان چند کرت

در وهله اول بهتر است از روش آبیاری کرتی استفاده نشود اما در صورت استفاده از این روش همزمان چند کرت با هم آبیاری نشوند زیرا بیماری از یک کرت به کرت دیگر منتقل می‌شود بنابراین هر کرت بایستی به طور جداگانه آبیاری شود.

• رعایت نسبت بین دبی آب اندازه کرت

باید تناسب بین دبی آب با مساحت کرت رعایت شود بدین معنی که در مدت زمان کوتاهی کرت آبیاری شود و آب مدت زیادی در کرت جریان نداشته باشد.

روش‌های پیشگیری از بیماری گموز سیب

• باغ هایی قدیمی و آلوده‌ایی که خاک سنگین و رسی دارند و از زهکش مناسبی برخوردار نیستند نباید در آن‌ها باغات سیب جدید احداث کرد.
• باید از نهال‌های سالم و مقاوم به بیماری گموز را برای کاشت انتخاب کرد.
• در زمان کاشت بایستی به عمق کاشت نهال دقت کرد و از کاشت عمیق نهال اجتناب کرد تا طوقه در زیر توده‌ای از خاک قرار نگیرد.
• علف‌های هرز ممکن است میزبان ثانویه‌ی قارچ فیتوفترا باشند بنابراین لازم است از باغ حذف شوند.
• روش آبیاری قطره‌ای را با روش‌های کرتی و غرقابی جایگزین کرد.
• به فواصل و تعداد دفعات آبیاری باید دقت کرد تا از پسماند آب پای درخت جلوگیری شود.

کنترل بیماری گموز سیب

این بیماری به دلیل پلی فاژ بودن، توانایی بقای طولانی در شرایط نامساعد، و زمان طولانی بین تهاجم قارچ تا بروز علائم آن می‌توان گفت که کنترل سخت و پیچیده‌ایی دارد بنابراین لازم است از روش‌های تلفیقی برای کنترل آن استفاده کرد تا بتوان میزان خسارت آن را به حداقل میزان ممکن رساند که این روش‌ها به شرح زیر است.

• کنترل زراعی
• برای کاشت باید از ارقام مقاوم به بیماری گموز استفاده کرد.
• جهت هوا دهی بهتر طوقه یا ریشه‌ی درختان آلوده می‌توان مقداری از خاک اطراف آن‌ها را کنار زد.
• می‌توان در باغات آلوده کانال‌هایی در بین درختان حفر کرد و بخشی از خاک آلوده را برداشت و از باغ خارج کرد و آن را با خاک سالم و دارای زهکش مناسب جایگزین کرد.
• درختان بیمار و خشک شده را به طور کامل باید از خاک خارج کرد همچنین بخشی از خاک اطراف ریشه‌ی آن ‌ها را بایستی برداشت و همه را به طور کامل معدوم کرد.
• درختان را با کودهایی مانند پتاسیم، کلسیم و فسفر تقویت کرد تا میزان مقاومت آن‌ها در برابر بیماری افزایش پیدا کند.
• این قارچ در خاک‌های با اسیدیته بالا یا قلیایی بیشتر خسارت وارد می‌کند بنابراین می‌توان جهت کاهش اسیدیته خاک مقداری گوگرد معدنی به خاک اضافه کرد.
• کنترل بیولوژیک

یکی از سویه‌های قارچ تریکودرما یا کپک سبز یکی از کنترل گرهای زیستی قارچ فیتوفترا است به این دلیل که قارچ تریکودرما نسبت به فیتوفترا از قدرت تکثیر بالا، توان ابقا در شرایط سخت، متحمل به شوری و فلزات سنگین خاک، قادر به تغییر ریزوسفر( محیط اطراف ریشه)، قدرت تهاجم زیاد، رقابت غذایی بالا و همزیستی با ریشه برخوردار است.

به علاوه این قارچ قادر است با تولید ترکیباتی مانند آنتی بیوتیک‌ها و آنزیم‌ها میزان تحمل ریشه را افزایش داده و مکانیزیم‌های دفاعی و رشدی آن را فعال ‌کنند و در واقع این ترکیبات نوعی مواد سمی برای قارچ فیتوفترا نیز به حساب می‌آیند.

کنترل شیمیایی

• طوقه و ریشه‌های آلوده سیب را می‌توان با اکسی کلرور مس 1 درصد و بردو 4 درصد ضدعفونی کرد.
• اگر کمتر از یک سوم طوقه‌ دچار پوسیدگی شده باشد می‌توان این قسمت را جراحی و درمان کرد یعنی این که پوست قسمت‌های آلوده تا رسیدن به قسمت سالم تراشید و سپس این محل را با سمومی همچون اکسی کلرور2 درصد، کاپتان 5-4 درصد، و بردو 8 درصد و یا با سم آلیت ضدعفونی کرد و در نهایت با چسب پیوند آن را پوشاند.
• ترکیباتی شیمیایی مانند آهک، گچ و نمک‌های کلسیمی مانند سولفات کلسیم می‌توانند نقش مثبتی در کاهش این بیماری داشته باشند.
• استفاده از قارچکش اختصاصی مثل الیت یا فوزتیل آلومینیوم می‌تواند تاثیر زیادی روی بیماری گموز داشته باشد زیرا این قارچکش به سرعت توسط گیاه جذب و درون آن پخش می‌شود و از طرفی سبب از بین بردن عامل بیماری و هم موجب فعال شدن سیستم دفاعی گیاه می‌شود در نتیجه می‌توان گفت اثرات پیشگیری و درمان کنندگی دارد.
• میزان دز مصرفی سم و تعداد دفعات سمپاشی بستگی به شدت بیماری دارد و در باغات با آلودگی شدید میزان مصرف و تعداد دفعات سمپاشی افزایش می‌یابد و بهتر است سمپاشی در زمانی انجام شود که برگ‌ها کاملا بازشده باشند و یا زمانی که رشد سرشاخه‌های جدید متوقف شده باشد.
• درختانی که قابل درمان نیستند باید به طور کامل از ریشه خاک خارج کرد و گودال ایجاد شده را با بردو، آب آهک و زینب 5 در هزار ضدعفونی کرد.

کلام آخر

بیماری گموز می‌تواند خسارت زیادی به باغات سیب وارد کند و با توجه به کنترل سخت آن بهتر است از ابتلا درختان سیب به این بیماری پیشگیری کرد و یکی از روش‌های پیشگیری خرید نهال سیب سالم و مقاوم به بیماری گموز است که برای اطمینان از خرید این گونه نهال‌ها بایستی به نهالستان‌های رسمی و دارای مجوز مراجعه کرد زیرا مهندسان مجرب و متخصص آن‌ها اطلاعات کافی در زمینه‌ی تکثیر و تولید نهال‌های مقاوم دارند.

همچنین این مهندسان سال‌هاست در حوزه‌ی تولید و فروش نهال مقاوم و اصلاح شده فعالیت می‌کنند بنابراین بهترین و سالم‌ترین نهال‌های سیب را به باغداران معرفی می‌کنند تا کمتر در در برابر عواملی خسارت زایی همچون گموز سیب متحمل ضرر شوند لازم به ذکر است شاید قیمت نهال‌های با پایه مقاوم بالا باشد اما به دلیل این که از آسیب پذیری کمتری در برابر بیماری برخوردارند در نتیجه خرید و سرمایه گذاری بر روی این گونه نهال‌ها منطقی است.