کنه خاکی، علائم خسارت + راه های انتقال و کنترل

محصولات کشاورزی اعم از باغی یا زراعی میزبان انواع مختلفی از حشرات هستند که تعدادی از این حشرات مستقیما از محصولات مختلف کشاورزی تغذیه می‌کنند و یا بخشی یا تمام مراحل زندگی خود را بر روی آن‌ها سپری می‌کنند که این امر سبب ایجاد خسارت به این محصولات می‌شود که لازم است برای مبارزه با آن ها اطلاعات دقیقی در مورد تک تک این آفات داشت به همین منظور باید نحوه‌ی خسارت و چرخه ی زندگی آن‌ها را بررسی کرد.

کنه‌ها یکی از آفات مهم گیاهی هستند که می‌توانند با تغذیه‌ی از محصول و زندگی و تکثیر بر روی آن سبب افت کمی و کیفی محصول شوند که این امر سبب ایجاد خسارت زیادی خواهد شد. کنه دارای گونه‌های مختلفی است که یکی از آن ها کنه خاکی یا تارتن است که می‌تواند به اغلب محصولات خسارت شدید وارد کند در این مقاله قصد داریم هر چیزی که راجب کنه خاکی باید بدانید را شرح دهیم تا از خسارت ناشی از آن بتوانید جلوگیری کنید.

درباره­ی کنه خاکی

کنه‌ها جاندارانی کوچک (4 الی 5 میلی متر) و انگل هستند که در رده‌ی بندپایان طبقه بندی شده‌اند و دارای گونه‌های بسیار متنوعی هستند که اکثر آن‌ها به حیوانات و برخی از آن‌ها به گیاهان حمله می‌کنند. کنه‌های گیاهی با تخم ریزی بر روی گیاهان و با تغذیه از شیره گیاهی موجب خسارت به آن‌ها می‌شوند و به دلیل جثه کوچکی که دارند با چشم غیر مسلح قابل مشاهده نیستند و از روی علائم خسارت آن می‌توان به وجود آن بر روی گیاه پی برد.

تفاوت کنه با حشرات

کنه‌ها از نظر شکل ظاهری با حشرات متفاوت هستند به همین دلیل در رده‌ی حشرات طبقه بندی نمی‌شوند و جانوران شناسان اختلاف این دو را در مشخصات زیر می‌دانند که شامل:

• کنه‌ها برخلاف حشرات شاخک ندارند بلکه کلیسر دارند شاخک در واقع یک اندام حسی است که بر روی سر حشره واقع شده است اما کلیسر در واقع یک اندام حسی و انبرک مانند است که از قطعات دهانی کنه منشا گرفته است و انتهای کلیسر تبدیل به یک اندام سوزن مانند می‌شود که جهت سوراخ کردن سلول‌های گیاهی به کار گرفته می‌شود.
• بدن حشرات از 3 بخش سر، سینه و شکم تشکیل شده است اما کنه‌ها از دو بخش سر سینه و شکم ایجاد شده‌اند.
• حشرات 3 جفت پا اما کنه‌های بالغ 4 جفت پا دارند.

کنه خاکی چیست

کنه خاکی یکی از آفات خسارت زا و مهم محصولات مختلف کشاورزی است و می‌توان گفت آفتی پلی فاژ است. این کنه به نام کنه تارعنکبوتی یا  Spider miteنیز شهرت دارد دلیل این نام گذاری این است که در طی مراحل رشدی و تغذیه‌ای بر روی گیاه تارهایی نازک در اطراف خود تولید می‌کند که این تارها قادرند گرد و خاک موجود در هوا را به خود جذب کنند که این امر سبب شده گیاه ظاهری خاک آلود به خود بگیرد.

کنه خاکی در ایران

این کنه در تمام مناطق دنیا که شرایط مساعد برای رشد این آفت را داشته باشند یافت می‌شود و در سال 1328 توسط دواچی برای اولین بار در ایران گزارش شد و تا 40 سال پیش خسارت چندانی به محصولات گیاهی وارد نمی‌کرد اما با مصرف بی رویی سموم کشاورزی به ویژه سموم کلره هم اکنون این آفت به عنوان آفتی درجه‌ی یک تلقی می‌شود.

میزبان‌های کنه خاکی

همان طور که گفته شده یک آفت پلی فاژ است بدین معنی که به گیاهان زیادی حمله می‌کند و تا به حال 140 خانواده گیاهی و 1100 گونه‌ی آن‌ها مورد حمله ی این آفت قرار گرفته‌اند در واقع می‌توان گفت به محصولات زراعی، باغی، سبزی و صیفی و گلخانه‌ایی مانند خرما، مرکبات، گردو، انگور، خیار، سویا، ذرت، توت فرنگی و غیره حمله می‌کند.

نحوه‌ی تشخیص کنه بر روی گیاه

از روی ظاهر خاک آلود و تارهای ظریف بر روی گیاه می‌توان پی به وجود کنه برد اما اگر همچنان مشکوک به وجود کنه خاکی بر روی گیاه هستید می‌توانید زیر برگ یک کاغذ سفید رنگ قرار دهید سپس آرام برگ را تکان دهید اگر ذرات ریز سیاه رنگی شبیه فلفل سیاه آسیاب شده بر روی کاغذ ریخت نشان دهنده وجود کنه خاکی بر روی این گیاه است اما پیشنهاد می‌شود گیاهان آلوده را به مهندسان گیاهپزشک نشان دهید تا با انجام آزمایش وجود این کنه تایید کنند.

مشخصات ظاهری کنه خاکی

کنه خاکی Tetranychus urticae)) یکی از کنه‌های رایج در گیاهان مختلف است که به شکل بیضی و به اندازه 1 میلی متر دیده می‌شود که دو لکه ی تیره رنگ در قسمت پشت خود دارد که به وسیله این دو لکه از دیگر کنه‌ها قابل شناسایی است این کنه در فرم زمستان گذاران از جنس ماده و به رنگ قرمز یا نارنجی است اما در طی فصل رشد به رنگ سبز یا زرد کم رنگ رویت می‌شود که این رنگ با توجه به سن کنه و نوع گیاه متغییر خواهد بود.

علائم خسارت کنه خاکی بر روی برگ

کنه‌های نابالغ (نیمف) و بالغ به طور مستقیم به گیاهان خسارت وارد می‌کنند و به دلیل داشتن قطعات دهانی برنده و مکنده بافت گیاهی را زخم می‌کنند و شیره گیاهی از بافت برگ می‌مکند که این امر سبب ایجاد نقاط یا لکه‌های بسیار ریز به رنگ سبز کم رنگ بر روی سطح برگ می‌شود اما از آن جایی که همزمان صدها کنه بر روی یک برگ در حال تغذیه هستند در نتیجه این نقاط یا لکه‌های ریز بهم پیوسته و به صورت لکه‌های زرد رنگ نمایان می‌شوند.

به تدریج با گسترش لکه‌های زرد رنگ و کاهش سطح فتوسنتز، برگ‌ها خشکیده و چروک می‌شوند و در نهایت ریزش پیدا می‌کنند که با کاهش سطح فتوستنز میزان و عملکرد محصول کاهش می‌یابد همچنین به طور غیر مستقیم با تولید تار به دور خود سطح برگ را کثیف و آلوده می‌کنند که این امر سبب کاهش جذب نور، فتوسنتز و تعرق در برگ می‌شود.

از طرفی کنه خاکی به روزنه‌های هوایی برگ نیز حمله می‌کند که این امر سبب شده که گیاه آب از دست دهد که این امر سبب چروکیدگی گیاه و در نهایت ضعف و مرگ آن می‌شود.

علائم خسارت کنه بر روی میوه

این کنه می‌تواند به میوه محصولات مختلفی همچون گوجه فرنگی حمله کند و به طور مستقیم از میوه آن تغذیه کند که در اثر تغذیه‌ی کنه لکه‌هایی زرد رنگ و فرورفته بر روی پوست میوه ظاهر می‌شود و پوست میوه نیز ضخیم و خشن می‌گردد که این امر سبب کاهش ارزش بازار پسندی میوه می‌شود.

همچنین بیشتر بخوانید : کنه تارتن یا کنه دو نقطه ای چیست؟

علائم خسارت کنه خاکی بر روی گل

کنه‌ خاکی به طور مستقیم می‌تواند به گل‌های گیاهان حمله کند و با تغذیه از آن‌ها لکه‌های قهوه‌ای رنگی ایجاد کند که این لکه ها ظاهری شبیه به سوختگی به گل ها می‌دهند که در نهایت سبب پژمردگی آن‌ها می‌شوند همچنین با حمله کنه به برگ‌های گیاهان سطح فتوسنتز آن‌ها کاهش پیدا می‌کند در نتیجه گیاه انرژی لازم جهت رشد زایشی یا گلدهی را نخواهد داشت.

چرخه‌ی زندگی کنه خاکی

کنه‌های خاکی به شکل کنه بالغ ماده زمستان گذارانی می‌کنند و معمولا در شکاف شاخه‌ها یا تنه‌ی درختان، زیر سنگ کلوخ، برگ‌های خزان شده، شاخه‌های بریده شده خود را از سرمای زمستان مصون می‌دارند تا با مساعد شدن هوا در بهار شروع به فعالیت کنند و بر روی گیاهان میزبان شروع به تخم ریزی کنند و تخم‌های آن به شکل کروی، کوچک و زرد روشن هستند که بعد از 3 الی 12 روز تفریخ می‌شوند و کنه‌های کوچک یا نوزدان خارج می‌شوند.

کنه‌های کوچک و ماده شروع به تغذیه و فعالیت بر روی گیاهان می‌کنند که فعالیت آن ها بسته به رطوبت و دمای محیط دارد و در هوای خنک بهاری فعالیت آن کم است اما به تدریج با گرم شدن هوا و کاهش رطوبت فعالیت آن نیز زیاد می‌شود به حدی که در تابستان فعالیت آن به اوج خود می‌رسد و جمعیت خود را افزایش می‌دهند و چند نسل در طی فصل رشد تولید می‌کنند.

راه‌های انتقال کنه خاکی

کنه‌ها به دلیل داشتن جثه‌ایی بسیار کوچک به راحتی توسط باد قابل انتقال هستند و می‌تواند از هر مکانی به مکان دیکر منتقل شوند از دیگر روش‌های انتقال آن می‌توان به نهال‌ها یا گیاهان آلوده، ادوات و وسایل کشاورزی، پرندگان، حیوانات، و حتی لباس کارگران باغ اشاره کرد که می‌بایست به درستی وسایل و نهال‌های آلوده ضدعفونی شوند.

کنه خاکی ناقلین ویروس‌های گیاهی

نه تنها خود کنه‌های خاکی سبب ایجاد خسارت در محصولات گیاهی می‌شوند بلکه با انتقال چند ویروس گیاهی مانند ویروس موزاییک تنباکو، ویروس Y سیب زمینی و ویروس حلقه‌ای تنباکو نیز می‌توانند آسیب دو چندانی به گیاهان وارد کنند. این ویروس‌ها در هنگام تغذیه‌ی کنه از گیاهان آلوده وارد بدن آن‌ها می‌شوند و مجدد وقتی که کنه شروع به تغذیه از گیاهان سالم می‌کند با پاره کردن سلول های گیاهی توسط کلیسرهای خود ویروس را به گیاه دیگر منتقل می کند.

روش‌های کنترل کنه خاکی

برای مبارزه با این آفت می‌بایست از مدیریت تلفیقی استفاده کرد که بدین منظور به معرفی چند راهکار موثر علیه این آفت خواهیم پرداخت.

• کنترل بیولوژیکی

در استرالیا از یک نوع کنه شکارگر با نام Typhlodromus occidentalis علیه کنه خاکی استفاده می‌کنند که این کنه شکارگر به تمام مراحل زندگی کنه خاکی حمله می‌کند و از تخم‌ها تا حشرات بالغ تغذیه می‌کند و هر کنه شکارگر قادر است در طی زندگی خود 50 کنه خاکی را بین ببرد همچنین کنه شکارگر دیگری به نام Phytoseiulus persimilis نیز به کنه خاکی حمله و از آن تغذیه می‌کند.

لازم به ذکر است این کنه‌ها خود نیز به سموم شییمیایی که علیه کنه خاکی استفاده می‌شود حساس هستند بنابراین در صورت استفاده از کنترل بیولوژیکی مصرف کنه‌کش هایی مانند آبامکتین، کلوفنتازین و غیره را باید محدود و یا متوقف کرد.

از چند حشره‌ی مختلف دیگر می‌توان برای کنترل این آفت بهره برد مانند سن‌های Orius، کفشدوزک‌های Stethorus، لارو‌های بال توری Chrysopa و تریپس‌های Leptothrips .

• کنترل زراعی
• با حذف علف‌های هرز و جمع آوری بقایای گیاهی می‌توان جمعیت کنه‌های ماده زمستان گذاران را کاهش داد
• از نشا‌ها یا قلمه های‌سالم باید استفاده کرد
• کنترل شیمیایی

سه مشکل در ارتباط با کنترل شیمیایی کنه خاکی وجود دارد که شامل :

• اول این که آفت کش‌هایی که بر روی سطح وسیعی از کنه‌ها موثر هستند سبب مرگ حشرات مفید نیز می‌شوند.
• گاهی استفاده مکرر از یک نوع کنه کش سبب بروز مقاومت در جمعیت کنه خاکی می‌شود بنابراین لازم است در مصرف کنه کش‌ها تنوع را رعایت کرد.
• برخی از کنه کش‌ها به خود گیاه نیز آسیب وارد می‌کنند بنابراین لازم است در انتخاب کنه کش کارآمد بسیار دقت کرد.

الف – دلایل بروز مقاومت کنه به آفت کش ها

این کنه توانایی بالایی در ایجاد مقاومت در برابر کنه کش‌ها دارد و در عرض 2 تا 4 سال قادر است در برابر یک آفت کش از خود مقاومت نشان دهد از همین رو در بین کنه‌های مختلف دارای بالاترین سطح مقاومت در برابر کنه کش‌ها است و محققان احتمال می‌دهند دلیل بروز چنین مقاومتی ناشی از ویژگی‌های زیست شناسی آن مانند رشد سریع، باروری زیاد، تکامل سریع و جنسیت هاپلودیپلوئید باشد اما هنوز دلایل ژنتیکی آن ناشناخته است.

ب- سموم موثر بر کنه‌ها

قبل از استفاده از هر نوع سمی بایستی با یک متخصص گیاهپزشک مشورت کرد اما سمومی مانند ابرون به میزان نیم لیتر در هزار، نئورون یک لیتر در هزار، نیسورون 500 تا 750 سی سی در هزار، بایفنازیت500 سی سی در هزار و غیره بر روی این آفت موثر هستند

ج- استفاده از روغن های آفت کش یا صابون ها

این مواد هم بر روی کنه خاکی موثر هستند و هم میزان سمیت کمی برای حشرات غیر هدف، انسان و محیط زیست دارند البته در هنگام مصرف آن‌ها بایستی جمعیت حشره، نوع گیاه و شرایط محیطی در نظر گرفته شود در واقع میزان حساسیت گونه‌های گیاهی یا میزان سوختگی گیاه ناشی از مصرف روغن‌ها و صابون متفاوت است.

همچنین می‌توان درختان را با آب ( به میزان 1000 لیتر) و مایع ظرفشویی ( به میزان 0.5 تا 3 لیتر) سمپاشی کرد، از روغن ولک علاوه بر اثر بخشی بیشتر سموم نیز به عنوان یک آفت کش نیز به کار گرفته می‌شود.

جمع بندی

کنه خاکی یکی از آفات مهم در اکثر نواحی کشور است که لازم است قبل از مبارزه، از بروز آن پیشگیری کرد یکی از را های پیشگیری آن خرید نهال مقاوم است که این نهال‌ها در نهالستان‌های مورد تایید سازمان حفظ نباتات یافت می‌شود زیرا فروش نهال در این نوع نهالستان‌ها توسط تیمی از مهندسان مجرب کشاورزی انجام می‌شود که به خوبی آفت کنه خاکی را می‌شناسند و از راه‌های کنترل آن آگاه هستند و کشاورزان را به خوبی در کنترل این آفت راهنمایی می‌کنند.

با خرید نهال مقاوم از این نهالستان‌ها نه تنها هزینه‌های سمپاشی کاهش پیدا می‌کند بلکه قیمت نهال‌های فروخته شده توسط آن‌ها به دلیل تولید مستقیم آن‌ها بسیار اقتصادی و مناسب است و هم با قرار دادن تخفیف بر روی قیمت نهال‌های خود مشتریان خود را همیشه راضی نگه می‌دارند در نتیجه سودی دو چندان عاید باغداران می‌شود.